Klimat na czytanie – wyzwania dla bibliotek, wyzwania dla planety

W ostatnich latach biblioteki na nowo zdefiniowały swoją rolę. W społecznościach lokalnych stały się ważnymi punktami na mapie – centrami kultury i edukacji. Wskazują na istotne kierunki rozwoju, są animatorami debaty społecznej, ale też miejscami spotkań i przestrzenią oddaną na potrzeby działania wielu społecznościom.

Jeszcze rok temu powiedzielibyśmy, że biblioteki stoją przed wyzwaniami związanymi z transformacjami cyfrową i muszą odnaleźć swoją rację bytu w rzeczywistość cyfrowej. Pandemia COVID-19 sprawiła, że cała nasza dotychczasowa rzeczywistość zatrzymała się. Wszyscy zmuszeni byliśmy z dnia na dzień zawiesić dotychczasowe działania i sposób ich realizacji, wypracowane metody pracy i komunikacji. Utarte ścieżki i bezpieczne schematy. Instytucje kultury musiały zamknąć drzwi przed swoimi odbiorcami i na nowo przemyśleć formaty swoich działań, znaleźć nowe sposoby budowania relacji z odbiorcami i odpowiedzieć sobie na pytanie co i jak mogą dla nich zrobić zdalnie, z wykorzystaniem internetu. Niezwykłe było to, jak błyskawicznie i z jaką mocą instytucje kultury odnalazły się w tej sytuacji. Metodą prób i błędów oraz wzajemnych inspiracji zaanektowały rzeczywistość cyfrową i z dnia na dzień poszerzały swoją ofertę kulturalną online.

Dziś, nikt już nie powie, że biblioteki muszą na nowo zdefiniować się w rzeczywistości cyfrowej. To już się stało – w ostatnim półroczu. Oczywiście, stało się nagle, często bez przygotowania, często „na żywioł”. Przed nami więc czas analizy, wyciągnięcia wniosków i uporządkowania nabytych doświadczeń. Wiemy jednak, że rzeczywistość cyfrowa nas nie zniszczyła i nie pochłonęła a raczej wzmocniła, pokazując nam nowe możliwości. Przestaliśmy się jej obawiać i wiemy, że może być ona skutecznym narzędziem, które potrafimy co raz lepiej wykorzystywać.

Równocześnie, przewrotnie wobec doświadczeń ostatnich miesięcy, biblioteki są poniekąd genetycznie stworzone do dbania o cyfrowy dobrostan swoich odbiorców i stwarzania im okazji do cyfrowego detoksu. A więc właśnie w czasie, gdy nie rozstajemy się z urządzeniami komunikacyjnymi to właśnie biblioteki mogą przypominać, że warto je dla zdrowia psychicznego zastąpić książką. Wyzwaniem więc jest szukanie równowagi i kolejnych, nowych sposobów bycia z naszymi czytelnikami.

W jakimś sensie wszyscy doświadczyliśmy lęku, poczucia izolacji i odcięcia od naszych środowisk. Teraz, po miesiącach spędzonych w dystansie społecznym, doskonale zdajemy sobie sprawę, że może on zwiększyć skalę wykluczenia społecznego. Jest to wyzwanie, z którym warto, żeby spróbowały mierzyć się instytucje kultury.

Zadajemy więc sobie pytanie, jak będąc na odległość zbliżyć się do naszych odbiorców, jak budować społeczność wokół biblioteki i wokół książki. Pierwszym tropem niech będą emocje naszych czytelników. Wsłuchujmy się w nich, zadawajmy pytania o to, czego potrzebują, czego chcą, czego im brakuje. W dialogu z nimi odnajdziemy wskazówki do naszych działań i kolejnych inicjatyw.

Tegoroczna, VI już edycja Nocy Bibliotek odbędzie się pod hasłem „Klimat na czytanie”. Wybraliśmy ten motyw przewodni, żeby podkreślić, że właśnie teraz, kiedy mamy ograniczone możliwości uczestniczenia w wielu formach kultury i życia społecznego, jest doskonały czas na czytanie, na bycie z książką, która daje wsparcie, wytchnienie czy rozrywkę. Jednocześnie chcemy ukierunkować Wasze działania na tematy związane z troską o klimat oraz dobrostan ludzi i Ziemi. Jesteśmy głęboko przekonani, że zmiana klimatu jest jednym z najistotniejszych wyzwań i tematów z jakimi będziemy się mierzyć w najbliższych latach. A biblioteki są doskonałym miejscem, aby o tym wyzwaniu rozmawiać i podejmować je w konkretnych działaniach.

Szukając pomysłów na aktywności, jakie możecie podjąć podczas tegorocznej, tak bardzo innej niż wszystkie dotychczasowe Nocy Bibliotek, zwróćcie się do swoich czytelników. Spróbujcie zapytać ich w formie krótkiej ankiety (polecam formularze Google, dostępne dla użytkowników posiadających konto Gmail, i aplikację Mentimeter) czego najbardziej potrzebują, za jakimi formami bycia w bibliotece tęsknią. Zorganizujcie spotkanie online dla wszystkich, którzy chcą włączyć się w organizację. Spróbujcie razem z nimi znaleźć najlepszą formułę dla Waszej Nocy Bibliotek, która będzie świętem Waszym i Waszych czytelników i jednocześnie powiększy to grono. By Was zainspirować, przygotowaliśmy kilka pomysłów które, mamy nadzieję, okażą się przydatne. Wszystkie proponowane działania są możliwe do realizacji w reżimie sanitarnym. Wszystkie szanują zasoby i promują ideę niemarnowania, wzmacniając przekonanie, że to właśnie biblioteka jest miejscem, w którym jest troska o klimat i klimat na czytanie.

Warto rozpocząć działania od poszukiwania wiedzy na temat zagadnień związanych z klimatem. W internecie zgromadzone są ogromne zasoby wiedzy o wyzwaniach, przed jakimi stoi świat i każda lokalna społeczność. Miejsca, do których warto zajrzeć i poszerzyć wiedzę, to np. Nauka o klimacie, gdzie znajdziecie rzetelną, aktualną wiedzę o zmianie klimatu i prześledzicie, jak światowej klasy naukowcy obalają mity i fake newsy pojawiające się w mediach. Twórcą tego portalu jest prof. Szymon Malinowski, fizyk atmosfery, który jest także bohaterem głośnego filmu dokumentalnego Można panikować. Dokument opowiada o wyzwaniach, jakie stoją przed cywilizacją XXI wieku w związku z postępującymi zmianami klimatycznymi. Wspólne obejrzenie go i dyskusja mogą być dobrym punktem wyjścia do szukania wyzwań, jakie my możemy podjąć dla Ziemi.

Inne miejsca, gdzie warto szukać informacji to strona internetowa Młodzieżowego Strajku Klimatycznego – oddolnego, demokratycznego ruchu młodzieży z całego świata, którą łączy świadomość, że to reakcja na kryzys klimatyczny będzie decydująca dla naszej wspólnej przyszłości[1].

Centrum Edukacji Obywatelskiej prowadzi portal Edukacja Ekologiczna na którym znajdziecie sporą dawkę wiedzy a także materiały edukacyjne, scenariusze zajęć i wiele inspiracji.

Zero Waste (tłumacząc dosłownie to „zero marnowania”) to styl życia, postawa mająca na celu ochronę wszystkich zasobów poprzez odpowiedzialną produkcję, konsumpcję, ponowne wykorzystanie i odzyskiwanie wszystkich produktów, opakowań i materiałów, bez ich spalania, oraz bez zrzutów do ziemi, wody lub powietrza, które zagrażają środowisku lub zdrowiu ludzkiemu. /definicja przyjęta przez Zero Waste International Alliance/. Mniej radykalną i tym samym łatwiejszą do wprowadzenia w naszej codzienności jest postawa Less Waste, czyli mniej marnowania. W ramach poszukiwania wskazówek do wdrożenia tych idei w swoje życie, można oprzeć się na zasadzie 6R:

Rethink – przemyśl na nowo, zmień nawyki
Refuse – odmawiaj – kupuj tylko to, czego naprawdę potrzebujesz, nie kupuj/używaj przedmiotów wytworzonych ze szkodą dla środowiska;
Reduce – ogranicz zużycie – nie korzystaj np. z jednorazowych opakowań;
Reuse – używaj ponownie, dawaj drugie życie przedmiotom
Recycle – przetwarzaj
Rot – kompostuj

Wokół tych dwóch pojęć i pomysłów na życie możecie zorganizować debatę (w zależności od Waszych możliwości – na żywo, z zachowaniem odpowiedniego reżimu sanitarnego lub w sieci), podczas której wspólnie poszukacie kierunków zmiany Waszych nawyków – zarówno tych indywidualnych jak i takich, które dotyczą całej Waszej instytucji. Może to być np. decyzja o ograniczeniu plastiku w bibliotece – produkcji ekologicznych gadżetów, znalezienie innej niż plastikowa formy zabezpieczania książek, czy zorganizowanie w Waszej bibliotece punktu na „torby bumerangi” – czyli miejsca, gdzie każdy może oddać lub wziąć torbę wielokrotnego użytku.

Skoro hasłem tegorocznej Nocy Bibliotek jest „Klimat na czytanie” to obowiązkowym punktem wydaje się stworzenie z tej okazji Klimatycznej Półki Bibliotecznej – z literaturą związaną z troską o Ziemię, zwierzęta i rośliny, poszerzającą wiedzę o klimacie. Na mojej osobistej Klimatycznej Półce jest „Nadzieja w mroku” Rebeccki Solnit, „Zjadanie zwierząt”
Foera Jonathana Safrana, „Elizabeth Costello” Johna M. Coetzee’ego, „Ekopoetyka” Julii Fiedorczuk i „Patyki, badyle” Urszuli Zajączkowskiej. Przejrzyjcie swoje zasoby i przygotujcie taką półkę dla Waszych czytelników, biorąc też pod uwagę ich różny wiek.

Skoro szukamy różnych form działania do Nocy Bibliotek, która w dużej mierze będzie musiała odbyć się w wersji online, warto poszukać w zasobach internetu wartościowych inspiracji. Dla Waszych najmłodszych czytelników gorąco polecam aplikację Earth Speakr, która zaprasza dzieci z całego świata do stworzenia wspólnego dzieła – przemówienia w imieniu planety Ziemi na temat jej przyszłości. Aplikacja na telefon pozwala nałożyć specjalny filtr i nagrać wiadomość w imieniu Ziemi – dzieci użyczają swój głos roślinom, wodzie, zwierzętom. Wszystkich wiadomości można wysłuchać na stronie internetowej projektu. Inną aplikacją, która pozwala poznać świat roślin jest PlantNet pozwalająca na identyfikację i poznanie roślin – wspaniała do tworzenia wirtualnych zielników, albumów czy kolekcji flory z naszej okolicy. Innym ciekawym zasobem jest portal Głosy Ptaków, który pozwala odsłuchać dźwięków kilkuset różnych ptaków. Możecie zachęcić Waszych młodych czytelników do znalezienia 10 najczęściej występujących w Waszej okolicy ptaków i sprawdzenia jakie są ich głosy.

Szukając zasobów w sieci, warto sprawdzić, co możemy znaleźć na platformach z audiobookami i podcastami. To, w jakim tempie powiększają się zasoby w tych miejscach, w jednej strony, w czasach pandemii nie dziwi, z drugiej jednak bardzo pozytywnie zaskakuje. Zwróćcie uwagę na platformę Spotify, na której poza ogromnymi zasobami muzycznymi, są też liczne podcasty. Dla najmłodszych polecam Bajkowy Podcast Wojciecha Strózika oraz playlistę Słuchamy z dziećmi. Natomiast dla młodzieży i dorosłych, znów w temacie klimatu i troski o planetę, polecam dwa doskonałe podcasty – Radio Antropocenu, z doskonałymi reportażami dźwiękowymi o wpływie człowieka na zmianę klimatu w różnych nieoczywistych zakątkach świata. Oraz Muda Talks – rozmowy o zrównoważonym rozwoju, przedsiębiorczości opartej na osobistym wpływie, i ratowaniu świata. Pośród tych zasobów możecie wybrać konkretny materiał, o który oprzecie panel, debatę czy klub dyskusyjny podczas Nocy Bibliotek.

Wspólne czytanie to jeden z najoczywistszych, ale też najbliższych idei Nocy Bibliotek, pomysłów na wspólne świętowanie. Możecie na tę okazję wybrać którąś z pozycji z Waszej Klimatycznej Półki Bibliotecznej. Pamiętajcie, że żeby móc odczytywać jakąś książkę publicznie (w innym miejscu niż szkoła), jeśli nie znajduje się ona w domenie publicznej, należy zdobyć zgodę właścicieli praw autorskich. Najczęściej sprowadza się to do kontaktu z wydawnictwem, które, jak pokazała praktyka ostatnich miesięcy, nie robi nikomu żadnych problemów i wydaje zgodę na odczytanie fragmentów.

Można też spotkać się przy wspólnym czytaniu w zupełnie innej, nieoczywistej konwencji. Inspiracją może być Klub Cichej Książki (Silent Book Club), który założyła grupa przyjaciół w 2012 roku w barze w San Francisco. Kochali książki i czytanie z przyjaciółmi, ale większość ich prób odnalezienia się w tradycyjnych klubach książki zakończyła się fiaskiem. W tradycyjnych klubach książki nie podobała im się presja czytania książek na określony termin a potem kolejna presja, powiedzenia czegoś mądrego podczas dyskusji. Zamarzyli więc o klubie książki, w którym można po prostu cieszyć się książkami, przyjaciółmi i winem – bez zadawania prac domowych. W Klubie Cichej Książki, przyjaciele spotykają się w jednym miejscu – w kawiarni w bibliotece, w czyimś domu, by wspólnie czytać w ciszy. Takich miejsc jest już 240 na całym świecie. W czasie pandemii klubowicze Cichej Książki spotykali się online, by czytać razem, w tym samym czasie. Pomysłodawcy takiej formy spotkania wokół literatury podkreślają, że wzbogaca ona ich życie i uszczęśliwia.

Idąc dalej tropem ciszy, zachęcam Was do zapoznania się z Silent Bookami („milczącymi książkami”), czyli książkami obrazowymi, stworzonymi wyłącznie za pośrednictwem narracji obrazami. Ich autorzy deklarują wiarę, że język książek obrazowych nie jest w żaden sposób wtórnym w stosunku do języka pisanego, że ma uniwersalną moc i potencjał, które przekraczają wszelkie bariery języka czy gatunku. Silent Booki mogą być pomysłem na twórcze działanie Waszych czytelników. Być może, podczas Nocy Bibliotek warto stworzyć wspólną historię, opowiedzianą wyłącznie obrazami? Wykorzystać do tego możecie zarówno talent ilustratorski Waszych odbiorców, jak i pokusić się o prace metoda collage’u, wykorzystując otwarte zasoby w sieci. Jeśli zdecydujecie się na taką formę opowieści, sprawdźcie koniecznie zasoby Narodowego Archiwum Cyfrowego, Ośrodka Karta, Polony, Wasze, lokalne zdigitalizowane zasoby graficzne oraz portal Pixabay. Jeśli będziecie tworzyli Wasze Silent Booki online, możecie wykorzystać aplikacje na telefon do przygotowania collage’y, jak na przykład PicsArt Photo Editor, Pixlr lub Canva – narzędzie online do tworzenia wszelakich grafik.

Inną inspiracją do tworzenia wspólnych opowieści może być powieść 21 Steps Charlesa Cummingsa. To cyfrowa narracja, w której historia jest opowiadana za pomocą map Google. Czytelnik śledzi narrację poprzez format hipertekstu zawartego w polach tekstowych Google. Oprócz narracji znajdującej się w polach tekstowych, historię wspierają obrazy map Google i szlak trasy bohatera, pokazując lokalizacje, w których ma miejsce każde zdarzenie. Taką narrację, opartą na przykład o Wasze lokalne miejsca możecie zbudować wspólnie w Waszymi czytelnikami.

Sytuacja pandemii niestety przyczyniła się do pogłębienia wykluczenia osób z niepełnosprawnościami i szczególnymi potrzebami z życia społecznego i kulturalnego. Często, próbując zadbać o dostępność naszej oferty dla tych osób ograniczamy się do dostępności infrastrukturalnej, a to nie ona jest największą barierą. Przygotowując różne propozycje inspiracji do działań na Noc Bibliotek starałam się dobierać takie przykłady, które będą możliwe do zrealizowania także z uczestnikami ze specjalnymi potrzebami. Chcę jednak zebrać tu listę różnych rodzajów zasobów, które warto, aby każda biblioteka posiadała w swoich zbiorach[2]:

książki i czasopisma wydawane dużą czcionką (Large Print) według specjalistycznych kryteriów,
książki i czasopisma mówione,
książki brajlowskie i książki brajlo-drukowe,
obrazkowe książki dotykowe (ze zróżnicowaną fakturą, z wypukłymi ilustracjami itp.),
książki z symbolami Blissa i piktogramami,
książeczki nominacyjne zawierające materiał obrazkowy,
książki wydane z kasetą lub CD/DVD, na których nagrano ich tekst,
książki-zabawki o nietypowym kształcie nawiązującym do treści;
nagrania muzyczne służące terapii oraz inne nagrania mające na celu wspomaganie zajęć biblioterapeutycznych;
filmy wideo o charakterze edukacyjnym, relaksacyjnym itd.,
filmy z audiodeskrypcją dla osób niewidomych, zawierające elektroniczną ścieżkę objaśniającą obraz,
filmy z opisami w języku migowym lub zawierające uproszczony tekst,
zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne, programy komputerowe stanowiące pomoc w nauczaniu, rehabilitacji, biblioterapii,
książki zawierające opisy i materiały do ćwiczeń, propozycje programów i metod pracy terapeutycznej.

Warto wszystkie takie zasoby, które uda nam się zgromadzić, wyeksponować w dobrze widocznym miejscu, ale też informować o ich na stronie internetowej biblioteki oraz w kanałach społecznościowych. W ten sposób zwiększamy szansę dotarcia z informacją o nich do jak najszerszego grona zainteresowanych.

Zebrane tu pomysły będą mam nadzieję pierwszym krokiem do przygotowania Waszych Nocy Bibliotek – Waszych, czyli osadzonych w lokalnych kontekstach, realizowanych tak, jak reżim sanitarny Wam na to pozwoli i wreszcie – Waszych, bo zorganizowanych z Waszymi odbiorcami. Planujcie, szukajcie kolejnych inspiracji i dzielcie się swoimi pomysłami w mediach społecznościowych, wykorzystując hasztagi: #nocbibliotek, #bibliotekaonline, #zostanwdomuczytajksiazki, #niezostawiamczytelnika, #bibliotekazdalnie.

Katarzyna Górkiewicz

ekspertka edukacyjna

[1] źródło, wartości MSK: https://www.msk.earth/wartosci

[2] propozycje materiałów podaję za: Adrianą Piechotą „Biblioteka bez barier… Czy to wystarczy? Problem usług bibliotecznych dla osób z niepełnosprawnościami Analiza programów kształcenia studiów wyższych oraz działalności bibliotek powiatowych Śląska i Zagłębia”